پدافند عامل(Active Defense)
مجموعه اقداماتي كه مستلزم رویارویی تن به تن با دشمن و به‌كارگيري جنگ‌افزار و تسليحات بوده و با اجراي آن خسارات مالي به تجهيزات و تأسيسات حياتي، حساس و مهم نظامي و غيرنظامي و تلفات انساني و يا ميزان خسارات و تلفات ناشي از حملات دشمن حداکثر می باشد.
پدافند غيرعامل(Passive Defense)
مجموعه اقدام های غیرمسلحانه ای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامات نظامی دشمن می شود.
و به عبارتي مجموعه اقداماتي كه مستلزم به‌كارگيري جنگ‌افزار و تسليحات نبوده و با اجراي آن مي‌توان از وارد شدن خسارات مالي به تجهيزات و تأسيسات حياتي، حساس و مهم نظامي و غيرنظامي و تلفات انساني جلوگيري نموده و يا ميزان خسارات و تلفات ناشي از حملات را به حداقل ممكن كاهش داد.
به کلیه اقداماتی و برنامه هائی اتلاق می گردد که بدون بهره گیری از سلاح ، به منظور کاهش آسیب پذیری ، افزایش پایداری ، استمرار خدمات ، تسهیل مدیریت بحران و بازدارندگی در مواجهه با تهدید ، تهاجم و بحران درمواجهه با تهدیدات غیر فیزیکی یا جنگهای نرم همچون : جنگ فرهنگی ، جنگ روانی ، جنگ سایبر ، جنگ اطلاعاتی و... مطرح است .
در پدافند غیرعامل تمام نهادها، نیروها، سازمان‌ها، صنایع و حتی مردم عادی می‌توانند نقش موثری ایفا کنند در حالیکه در پدافند عامل مانند سیستم‌های ضدهوایی و هواپیماهای رهگیر، تنها نیروهای مسلح مسئولیت برعهده دارند.
هر چقدر درجه هشیاری مدیریت دفاعی برای بكارگیری پدافند عامل بالا باشد، باز هم دشمن سعی دارد در ساعات نخست تهاجم با واردكردن ضربات سنگین به مراكز مهم دفاعی و مراكز حساس و حیاتی كشور آسیب برساند و برای این كار پرهزینه ترین ابزار را با قدرت آتش سنگین بكار می‌گیرد. معمولاً بعد از روزهای اول و تهاجم هوایی، جنگ زمینی آغاز می‌شود كه طی آن زیرساخت های حساس و مهم كشور، با همان دقت اولیه ولی با گستردگی بیشتر مورد تهاجم هوایی قرار می‌گیرد. در صورتیكه روحیه دفاعی ملت پس از چند هفته حفظ شود، در مرحله بعدی بمباران افراد غیر نظامی آغاز می شود كه اكثرا بعنوان خطای نظامی وانمود می‌گردد. طی این مرحله از تهاجم ایجاب می‌كند كه تمام ساختمانها در مقابل موج انفجار، تركش و امكان فروپاشی مقاومت نسبی قابل قبولی داشته باشند و در بخش های مناسبی از آنها فضای امن قابل بهره برداری در دسترس باقی بماند.
تهدیدها به دو دسته‌ی تهدیدهای طبيعی و انسان ساز تقسيم می‌گردند.
تهدیدهای طبیعی(مانند سیل، زلزله و توفان) مشمول پدافند غیرعامل نیستند، اما تهدیدهای انسان ساز در این حوزه قرار گرفته و خود به سه دسته تقسیم می‌گردند:
- تهدیدهای نظامی: شامل تهاجم هوایی، زمینی و دریایی
- تهدیدهای امنیتی: شامل خرابكاری، بمب گذاری و ...
- تهدیدهای اتفاقی: شامل آتش سوزی، انفجار مخازن سوخت و یا نشت مواد خطرناك و...
مراكز حياتي(Vital Centers)
مراكزي كه در صورت انهدام كل يا قسمتي از آن ها، موجب بروز بحران، آسيب و صدمات جدي و مخاطره‌آميز در نظام سياسي، هدايت، كنترل و فرماندهي، توليدي و اقتصادي، پشتيباني، ارتباطي و مواصلاتي، اجتماعي و يا دفاعي با سطح تأثيرگذاري سراسري در كشور گردد.
مراكز حساس (Critical Centers)
مراكزي كه در صورت انهدام كل يا قسمتي از آن ها، موجب بروز بحران، آسيب و صدمات قابل توجه در نظام سياسي، هدايت، كنترل و فرماندهي، توليدي و اقتصادي، پشتيباني، ارتباطي و مواصلاتي، اجتماعي و يا دفاعي با سطح تأثيرگذاري منطقه‌اي در كشور گردد.
مراكز مهم (Important Centers)
مراكزي كه در صورت انهدام كل يا قسمتي از آن ها، موجب بروز آسيب و صدمات محدود در نظام سياسي، هدايت، كنترل و فرماندهي، توليدي و اقتصادي، پشتيباني، ارتباطي و مواصلاتي، اجتماعي و يا دفاعي با سطح تأثيرگذاري محلي در كشور گردد.
اصول پدافند غیر عامل عباتند از :
مکان یابی ، استتار ، اختفا ، پوشش ، پراکندگی ، فریب ، تفرقه و جداسازی ، مقاوم سازی و استحکامات ، اعلام خبر
مکانیابی:
مكان‌يابي، انتخاب بهترين و مطلو‌ب‌ترين نقطه و محل استقرار است به طوري كه پنهان و مخفي نمودن نيروي انساني، وسايل و تجهيزات و فعاليت‌ها را به بهترين وجه امكان‌پذير سازد. بنابراين، اگر مكان‌يابي به خوبي انجام شود، به كارگيري و استفاده از وسايل و ابزار مصنوعي جهت استتار و اختفا ضرورتي پيدا نمي‌كند و يا اين ضرورت به حداقل ممكن تقليل خواهد يافت.
استتار و اختفا (Camouflage and Concealment)
فن و هنري كه با استفاده از وسايل طبيعي يا مصنوعي امكان كشف و شناسايي نيروها، تجهيزات و تأسيسات را از ديده‌باني، تجسس و عكس‌برداري دشمن كاهش داده، مخفي نموده و حفاظت نمايد.
استتار، همرنگ سازي با محيط و اختفا، استفاده صحيح از عوارض طبيعي و مصنوعي زمين مي‌باشد به طوري كه تشخيص هدف توسط دشمن به سختي انجام گرفته و يا با تأخير انجام پذيرد.
پوشش (Cover)
پوشش، پنهان سازي و حفاظت تأسيسات، تجهيزات و نيروي انساني در برابر ديد و تير دشمن مي‌باشد. مهمترین ابزار جهت پوشش تجهیزات و تاسیسات عملیات دود است.که به منظورپنهان کردن هدف از حسگرهای دشمن بکارمی رود .
از مهمترین اقدامات پوشش در میدان جنگ می توان به دفن مین ها، قراردادن تجهیزات در مواضع سرپوشیده و استفاده از پوششهای میدان جنگ مانند دود اشاره کرد.
تفرقه و پراكندگي (Dispersion)
گسترش، باز و پخش نمودن و تمركز زدايي نيروها، تجهيزات، تأسيسات يا فعاليت‌هاي خودي، به منظور تقليل آسيب‌پذيري آن ها در مقابل تهديدات، به طوري كه مجموعه‌اي از آن ها هدف واحدي را تشكيل ندهند.
فریب (Deception)
كليه اقدامات طراحي شده حيله‌گرانه، كه موجب گمراهي و غفلت دشمن در نيل به اطلاعات و محاسبه و برآورد صحيح از توان كمي و كيفي طرف مقابل گردد.
جداسازی ( Separation )
جداسازی و جابجایی تجهیزات حساس و ارزشمند قابل حمل از یک نقطه به نقطه دیگر جهت کاهش شناسایی و آسیب پذیری این اهداف.
مقاوم سازی و استحکامات ( Fortification )
ایجاد هرگونه حفاظ که در مقابل اصابت مستقیم بمب، راکت، موشک، گلوله، توپخانه، خمپاره و یاترکش آن ها مقاومت نموده، مانع صدمه رسیدن به نفرات و یا تجهیزات گردد .
اعلام خبر ( Early Warning )
آگاهی و هشدار به نیروهای خودی مبنی بر این که عملیات تعرضی دشمن نزدیک می باشد، این هشدار که برای آماده شدن است ممکن است چند دقیقه، چند ساعت، چند روز و یا زمانی طولانی تر از آغاز مخاصمات اعلام گردد .
تجهیزات و وسائل اعلام خبر شامل رادار، دیده بانی بصری، آژیر، پیام ها و آگهی های هشدار دهنده از طریق وسایل مختلف از جمله رسانه های گروهی می باشد.
از جمله ملاحظات دیگرپدافند غیر عامل عبارتند از :موانع ،آمایش سر زمینی ، پناهگاه ، و.....
موانع ( Barrer )
عبارت است از عارضه طبیعی یا مصنوعی که حرکت نیروهای دشمن یا خودی را کند، متوقف و یا منحرف نماید .
آمایش سرزمینی ( Spatial Planning )
نوعی برنامه ریزی راهبردی ( استراتژیک ) که سعی دارد ارتباط انسان با محیط و فعالیتهایش را مورد مطالعه قرار دهد و مطلوب ترین شکل این ارتباط را به عنوان برنامه های توسعه همه جانبه معرفی نماید .
پناهگاه (Defilade)
حفاظ و پوششي جهت مخفي شدن از ديد و مصون ماندن از آتش دشمن با استفاده از مواد طبيعي يا مصنوعي.
تهدیدها Threats:
عوامل یا وضعیتهای برون‌سازمانی هستند که بر سازمان تأثیر منفی و نامطلوبی دارند (می توانند داشته باشند) یا آن را از انجام وظایف یا مأموریتش باز می دارند (می توانند باز دارند)
فرصتها Opportunities:
عوامل یا وضعیتهای برون سازمانی که بر سازمان اثر مطلوب دارند (می توانند داشته باشند) یا آن را در انجام وظایف یا مأموریتش کمک می کنند (می توانند کمک کنند)(نقطه ضعف می تواند نقطه قوت تلقی شود)
نتيجه بکارگيری اقدامات دفاع غير عامل:
* كاهش سطوح آسيب پذيری کشور در نتيجه افزايش آستانه شکست
* افزايش قابليت مديريت بحران
* افزايش ضريب امنيتي و ايمنی كشور
* افزايش هزينه تجاوز و ضريب بازدارندگي كشور
* افزايش پايداري و تداوم فعاليت‌ها
* كمك به حفظ آرامش عمومي
* ارتقاء آستانه مقاومت مردمي
* بي اثر يا كم اثر سازي عملياتهاي دشمن
* ايجاد ترديد در متجاوز نسبت به شروع تجاوز
* ارتقاء ضريب امنيت در توسعه پايدار ملي